Roszczenie o stwierdzenie abuzywności klauzul waloryzacyjnych zawartych w umowie o kredyt denominowany do waluty obcej nie jest tożsame z roszczeniem o stwierdzenie nieważności tej umowy

Sąd Najwyższy w uchwale z 15 września 2020 r. orzekł, iż żądanie uznania postanowienia wzorca umowy za niewiążące konsumenta nie zawiera się w żądaniu ustalenia nieważności umowy. Przywołane orzeczenie ma duże znaczenie dla praktyki, w tym przede wszystkim dla pełnomocników, którzy reprezentują kredytobiorców w ramach tzw. procesów frankowych wytoczonych przeciwko bankom.

Stan faktyczny

Powodowie wnieśli o unieważnienie w całości umowy kredytu hipotecznego będącego kredytem denominowanym do waluty obcej (CHF). Kredytobiorcy wskazywali, że umowa kredytowa jest dotknięta wadami prawnymi mogącymi skutkować jej nieważnością na podstawie art. 58 § 1 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (dalej jako: „KC”) bowiem narusza bezwzględnie obowiązujące odnoszące się do umowy o kredyt przewidziane w art. 69 ust. 1 i 2 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, a ponadto jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Sąd Okręgowy oddalił powództwo, nie dostrzegając wad prawnych zawartej przez strony umowy kredytowej.

Inne stanowisko zaprezentował sąd odwoławczy. W ocenie sądu apelacyjnego postanowienia umowne przewidujące obowiązek zwrotu kredytu z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz obowiązek zapłaty prowizji mogą stanowić klauzule niedozwolone (abuzywne) w rozumieniu art. 385¹ § 1 KC, ponieważ z umowy stron nie wynikało, na podstawie jakich kryteriów bank ustalał kurs wymiany zarówno w chwili wypłacania świadczenia powodom, jak i w chwili spłacania rat.

W związku z powyższym sąd odwoławczy powziął wątpliwość, czy gdyby doszedł do przekonania o ważności umowy łączącej strony po wyeliminowaniu z niej postanowień abuzywnych, to wobec zgłoszenia przez powodów wyłącznie żądania ustalenia nieważności umowy na podstawie art. 58 § 1 i 2 KC może orzec o nieważności tylko postanowień niedozwolonych albo o ich bezskuteczności w stosunku do powodów. Źródłem wątpliwości było to, że ewentualna abuzywność klauzuli umownej musi być przez sąd dostrzeżona z urzędu i z urzędu też sąd powinien zastosować właściwe jej skutki w stosunku prawnym ukształtowanym umową. Zagadnienie to było przedmiotem pytania prawnego skierowanego do Sądu Najwyższego.

Rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego

Uchwałą z 15 września 2020 r. (sygn. akt III CZP 87/19) Sąd Najwyższy orzekł, iż żądanie uznania postanowienia wzorca umowy za niewiążące konsumenta (art. 385¹ KC) nie jest tożsame ani nie zawiera się w żądaniu ustalenia nieważności umowy (art. 58 KC). Sąd Najwyższy odwołując się do bogatego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, przypomniał, że co do zasady abuzywność niektórych postanowień umowy zawartej przez przedsiębiorcę z konsumentem nie oznacza automatycznie nieważności całej umowy. Stwierdzenie, że postanowienie umowne ma cechy określone w art. 385¹ § 1 KC i podlega sankcji określonej w art. 385¹ § 2 KC, wyłącza stosowanie w odniesieniu do umowy i tego postanowienia art. 58 § 3 KC.

Uzasadniając swoje stanowisko, Sąd Najwyższy wskazał, że żądanie polegające na ustaleniu nieważności umowy jest rodzajowo innym żądaniem niż zmierzające do ustalenia, że konsumenta wiąże z przedsiębiorcą stosunek prawny ukształtowany umową, którego treść trzeba jednak określić z pominięciem pewnych jej postanowień jako nieważnych albo bezskutecznych.  W ocenie Sądu Najwyższego o braku tożsamości między tymi roszczeniami decydują po pierwsze różnice w okolicznościach faktycznych, których wystąpienie w świetle obowiązującego prawa uzasadnia stwierdzenie, że strony nie zawarły ważnie umowy oraz tych usprawiedliwiających uznanie za nieważne tylko niektórych postanowień umowy lub stwierdzenie ich bezskuteczności. Po drugie, orzeczenia w zakresie powyższych roszczeń prowadzą do zupełnie różnych konsekwencji w sferze prawa materialnego, gdy chodzi o prawa i obowiązki spoczywające na stronach. Nieważność umowy zwalnia z konieczności jej wykonywania, lecz z tą oceną wiąże się obowiązek dokonania innego rodzaju rozliczeń niż te, które mają oparcie w umowie, której tylko niektóre postanowienia są nieważne lub bezskuteczne.

W sytuacji, gdy sąd rozpoznający sprawę uzna, że pewne postanowienia umowne stanowią klauzule abuzywne, powinien z urzędu poinformować konsumenta o dostrzeżonych uchybieniach, a także uprawnieniach, jakie mu w związku z tym przysługują. Sąd nie jest zobowiązany do niestosowania postanowienia umownego, które zalicza do abuzywnych, jeżeli poinformowany o takiej ocenie konsument nie oczekuje wyciągnięcia konsekwencji z nieuczciwości klauzuli umownej – takie działanie sądu stałoby w sprzeczności z zasadą dyspozycyjności procesu cywilnego wyrażoną w art. 321 § 1 KPC. Konsument może bowiem następczo udzielić świadomej, wyraźnej i wolnej zgody na postanowienie umowy o charakterze abuzywnym i w ten sposób jednostronnie przywrócić mu skuteczność. Dopiero odmowa potwierdzenia przed powoda związania klauzulami ocenionymi jako abuzywne albo bezskuteczny upływ wyznaczonego mu w tym celu terminu, prowadzi ostatecznie na gruncie prawa materialnego do bezskuteczności abuzywnych postanowień umownych, natomiast potwierdzenie - do ich pełnej skuteczności ex tunc (tj. ze skutkiem wstecznym).

Znaczenie dla praktyki

Analizowane orzeczenie Sądu Najwyższego ma niebagatelne znaczenie dla praktyki, w tym przede wszystkim dla sądów, kredytobiorców i ich pełnomocników, którzy dochodzą roszczeń związanych zawarciem umów o kredyt waloryzowanych kursem walut obcych. Po pierwsze, Sąd Najwyższy orzekł, iż sąd ma obowiązek informowania z urzędu kredytobiorcy-powoda o dostrzeżonej abuzywności klauzul zawartych w umowie oraz o możliwych konsekwencjach ich wyeliminowania (oczywiście jeśli w toku procesu nie podnosił roszczeń związanych z abuzywnością klauzul waloryzacyjnych). Po drugie, sąd nie będzie mógł stwierdzić bezskuteczności względnie nieważności postanowień umownych z urzędu w sytuacji, gdy kredytobiorca nie wypowie w kwestii braku ich skuteczności, co w konsekwencji może prowadzić do oddalenia powództwa w całości – w ocenie sądu mogą zachodzić przesłanki do stwierdzenia nieważności umowy kredytowej w całości, ale nie z uwagi na naruszenie art. 58 § 1 i 2 KC (umowa nie jest sprzeczna z ustawą ani zasadami współżycia społecznego) lecz abuzywności postanowień, których wyeliminowanie z umowy może prowadzić do jej upadku, ponieważ nie będzie mogła być dalej wykonywana. W związku z tym pełnomocnicy kredytobiorców powinni rozważyć modyfikację treści powództw o roszczenie ewentualne, jakim jest żądanie stwierdzenia abuzywności klauzul niedozwolonych na podstawie art. 385¹ § 1 KC.

Potrzebujesz wsparcia prawnego w sprawie kredytu frankowego?
Skorzystaj z naszej pomocy!
Więcej informacji na stronie: https://www.chf.lubasziwspolnicy.pl/