Naruszenie dóbr osobistych. Jak dochodzić ich ochrony? cz.1

Dobra osobiste definiuje się jako wartości o charakterze niemajątkowym, związane z osobowością człowieka i powszechnie uznane w społeczeństwie. W art. 23 k.c., ustawodawca wśród przykładowych dóbr osobistych wylicza zdrowie, wolność, cześć, swobodę sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnicę korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukową, artystyczną, wynalazczą i racjonalizatorską. Wskazany wyżej katalog dóbr osobistych ma charakter otwarty i dynamiczny. Orzecznictwo raz po raz uzupełnia go o nowe wartości. Tytułem przykładu można wskazać chociażby na kult pamięci osób zmarłych, poczucie przynależności do określonej płci, głos, czy prawo do prywatności.

Dobra osobiste przysługują osobom fizycznym, ale również osobom prawnym i tzw. ułomnym osobom prawnym.

Warto zwrócić uwagę na dwie podstawowe cechy systemu ochrony dóbr osobistych przewidzianego w Kodeksie cywilnym:

po pierwsze, ochrona przewidziana w Kodeksie cywilnym nie uchybia uprawnieniom poszkodowanego przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym (art. 24 § 3 k.c.). Uprawnienia poszkodowanego przewidziane w Kodeksie cywilnym stanowią zatem swego rodzaju standard minimum ochrony dóbr osobistych;

po drugie, ochrona ta jest ochroną co do zasady obiektywną, tj. niezależną od winy sprawcy. Wynika z tego, że powód nie musi wykazywać, że sprawca działał umyślnie lub niedbale. Nie ma znaczenia również poczytalność sprawcy.

Przyjrzyjmy się zatem bliżej przesłankom określonym w przepisie art. 24 k.c. Środkom ochrony dóbr osobistych poświęcony zostanie kolejny alert – „NARUSZENIE DÓBR OSOBISTYCH. JAK DOCHODZIĆ ICH OCHRONY? Cz. II”.

I  PRZESŁANKI OCHRONY I CIĘŻAR ICH DOWODU

Przesłankami ochrony dóbr osobistych, które muszą być spełnione łącznie są:

1. istnienie dobra osobistego,
2. zagrożenie lub naruszenie dobra osobistego,
3. bezprawność zagrożenia lub naruszenia.

Ciężar dowodu dwóch pierwszych przesłanek spoczywa na powodzie dochodzącym ochrony. Bezprawność zagrożenia lub naruszenia, jako trzecia przesłanka, jest objęta domniemaniem. A zatem, powód nie musi jej wykazywać. To pozwany, chcąc się bronić, będzie musiał udowodnić, że nie działał bezprawnie. Takie rozłożenie ciężaru dowodu jest niewątpliwie korzystne dla powoda.

II  ISTNIENIE DOBRA OSOBISTEGO

Powód musi wykazać, że doszło do naruszenia lub zagrożenia istniejącego dobra osobistego – przykładowo wymienionego w art. 23 k.c. lub którego istnienie ustaliło orzecznictwo. Nie jest konieczne posługiwanie się zwrotami ustawowymi. To, jakie dobro osobiste zostało naruszone lub zagrożone może wynikać z udowodnionych okoliczności faktycznych. Dany czyn sprawcy może prowadzić do naruszenia nie tylko jednego, konkretnego dobra osobistego, ale także do naruszenia wielu dóbr osobistych. W tym ostatnim przypadku, nie ma potrzeby dokładnego, wyczerpującego wymieniania ich wszystkich. Mogłoby to zresztą być niewykonalne.

III  ZAGROŻENIE LUB NARUSZENIE DOBRA OSOBISTEGO

Poszkodowany musi wykazać, że doszło do zagrożenia lub naruszenia jego dobra osobistego (lub dóbr osobistych) i wskazać na czym owo zagrożenie lub naruszenie polega.

Przykładów zagrożenia czy naruszenia dobra osobistego można by wymieniać bez liku, a stworzenie wyczerpującej listy zagrożeń lub naruszeń jest po prostu niemożliwe. Postać zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego zależeć będzie od rodzaju dobra osobistego, w które godzi dane zachowanie sprawcy.

Zagrożenie dobra osobistego jest stanem, który sam w sobie nie prowadzi jeszcze do naruszenia, ale który może przerodzić się w naruszenie. Jest to zatem stan, w którym istnieje realna możliwość naruszenia dóbr osobistych w przyszłości. Zagrożenie może pojawić się zatem przed naruszeniem dobra osobistego albo może też istnieć po naruszeniu dobra osobistego i wiązać się z obawą po stronie poszkodowanego, że ponownie dojdzie do naruszenia dobra osobistego. Dochodzona wówczas ochrona będzie miała charakter prewencyjny. W większości przypadków roszczenia wiążą się z naruszeniem dobra osobistego, które może mieć charakter jednorazowy, lecz również trwały.

I tak, naruszenie dobra osobistego w postaci zdrowia może polegać np. na pobiciu; naruszenie czci - na publikacji  zniesławiających informacji w prasie, a naruszenie swobody sumienia - na ograniczeniu człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową lub jego bezwyznaniowość. Z naruszeniem wizerunku możemy mieć do czynienia w przypadku przechowywania zdjęć danej osoby w albumie policyjnym i okazywanie go innym, jeśli osoba, której zdjęcie zamieszczono w takim albumie na podstawie odpowiednich przepisów ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687 z późn. zm.) przestała być osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa (wyrok SN z dnia 4 czerwca 2003 r., sygn. I CKN 480/01). Naruszenie nietykalności mieszkania może nastąpić np. w przypadku wdarcia się do cudzego mieszkania, a nawet przez spam komputerowy (tak np. P. Księżak, Komentarz do art. 24 k.c., [w:] P. Księżak, M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, wyd. II Lex, Warszawa 2014, pkt 83).

Ocena tego, czy mamy do czynienia z zagrożeniem lub naruszeniem dobra osobistego ma charakter obiektywny. Analiza koncentruje się na odbiorze danego zachowania sprawcy przez społeczeństwo (rozsądna ocena społeczna), nie zaś na subiektywnych odczuciach poszkodowanego. Oceniając zachowanie sprawcy brane są pod uwagę np. zwyczaje, język, wartości, które w danym środowisku (środowisku poszkodowanego i sprawcy) są powszechnie akceptowane. Gdyby ocena tego, czy doszło do zagrożenia lub naruszenia dóbr osobistych zależała tylko i wyłącznie od subiektywnych odczuć poszkodowanego, najdrobniejsze niedogodności życia codziennego, związane z nieustannym wchodzeniem w kontakt z innymi ludźmi (np. niemiła uwaga kolegi z pracy; szturchnięcie w sklepowej kolejce), moglibyśmy mieć do czynienia z lawinowymi roszczeniami osób przewrażliwionych na swoim punkcie. Stąd też „w dziedzinie ochrony dóbr osobistych obowiązuje oparta na rozsądnej ocenie zasada, iż wypadki bagatelne nie rodzą roszczeń” (tak: P. Księżak, Komentarz do art. 23 k.c., [w:] P. Księżak, M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Część ogólna, wyd. II Lex, Warszawa 2014, pkt 20).

IV  BEZPRAWNOŚĆ ZAGROŻENIA LUB NARUSZENIA

Z uwagi, iż prawa chroniące dobra osobiste (tzw. prawa osobistości) są prawami podmiotowymi o charakterze bezwzględnym, co do zasady każde zagrożenie lub naruszenie dobra osobistego jest bezprawne. Ustawodawca wprowadził w przepisie art. 24 k.c. domniemanie bezprawności. Poszkodowanemu nie będą jednak przysługiwać roszczenia, jeśli sprawca wykaże, że jego działanie nie było bezprawne (tj. sprzeczne z szeroko rozumianym porządkiem prawnym i zasadami współżycia społecznego). Innymi słowy, sprawca może obalić niekorzystne dla niego domniemanie bezprawności udowadniając, że zachodziła jedna z okoliczności wyłączających bezprawność (okoliczności usprawiedliwiające naruszenie dobra osobistego). W nauce prawa cywilnego wskazuje się w szczególności na następujące okoliczności wyłączające bezprawność zachowania sprawcy:

1. zgoda uprawnionego (poszkodowanego) na naruszenie dobra osobistego i działanie na własne ryzyko – wyłącza bezprawność zachowań zwłaszcza w sferze medycznej (zgoda na zabieg medyczny wyłącza co do zasady bezprawność działania lekarza ingerującego w nietykalność cielesną pacjenta – tzw. zgoda medyczna), czy w sferze sportowej, zwłaszcza gdy chodzi o sporty tzw. kontaktowe, obarczone ryzkiem uszczerbków na zdrowiu, np. boks;
2. działanie sprawcy w ramach porządku prawnego (na postawie przepisu) – na tej podstawie wyłączyć można bezprawność pozbawienia wolności w związku ze skazaniem, tymczasowym aresztowaniem lub zatrzymaniem w oparciu o odpowiednie przepisy Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego; bezprawność naruszenia nietykalności mieszkania np. w związku z przeszukaniem mieszkania na podstawie przepisu art. 219 i n. k.p.k.;
3. wykonywanie przez sprawcę własnego prawa podmiotowego – chodzi tutaj o sytuacje, w których sprawcy przysługiwało określone prawo, wynikające z ustawy, czy czynności prawnej, upoważniające go do naruszenia cudzych dóbr osobistych, np. w przypadku umowy najmu, najemca nie narusza nietykalności mieszkania wynajmującego;
4. działanie sprawcy w obronie uzasadnionego interesu społecznego lub prywatnego – ta okoliczność wyłączająca bezprawność odnosi się przede wszystkim do sfery wolności wypowiedzi i publikacji materiału prasowego na temat jednostki (najczęściej pełniącej określone funkcje publiczne), którego ujawnienie podyktowane było właśnie ochroną interesu społecznego lub publicznego (koniecznością poznania określonych, prawdziwych faktów przez szerszą publiczność);
5. obrona konieczna – ta okoliczność znajdzie zastosowanie zwłaszcza, gdy chodzi o naruszenie takich dóbr osobistych jak życie, zdrowie i nietykalność cielesna. Przepis art. 423 k.c. stanowi, że kto działa w obronie koniecznej, odpierając bezpośredni i bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby, ten nie jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną napastnikowi. W takiej sytuacji, uszkodzenie ciała napastnika nie będzie bezprawne.
6. stan wyższej konieczności – zgodnie z przepisem art. 424 k.c., kto zniszczył lub uszkodził cudzą rzecz albo zabił lub zranił cudze zwierzę w celu odwrócenia od siebie lub od innych niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio od tej rzeczy lub zwierzęcia, ten nie jest odpowiedzialny za wynikłą stąd szkodę, jeżeli niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec i jeżeli ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro naruszone. Taka okoliczność może posłużyć do obalenia bezprawności wtargnięcia do cudzego mieszkania w celu skorzystania z telefonu, by wezwać pomoc medyczną;
7. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 752 i 757 k.c.) – warunkiem wyłączenia bezprawności jest tutaj prowadzenie cudzej sprawy w zgodzie z prawdopodobną wolą poszkodowanego i z jego korzyścią.

Wykazanie przez powoda (poszkodowanego) istnienia dobra osobistego oraz zagrożenia lub naruszenia tego dobra, przy jednoczesnym nieudowodnieniu przez pozwanego, że jego działanie nie było bezprawne, pozwoli poszkodowanemu zrealizować określone roszczenia z tytułu ochrony dóbr osobistych, o czym mowa będzie w kolejnym alercie pt. „Naruszenia dóbr osobistych. Jak dochodzić ich ochrony? Cz. II”.