Stan prawny na: 01.12.2008 r.

Prawo odstąpienia od umowy przez konsumenta zostało uregulowane w przepisach ustawy z dnia 2 marca 2000 roku o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny[1], jest z pewnością najsilniejszym uprawnieniem konsumenta mającym na celu ochronę jego interesów. Z drugiej strony, jako najdalej idące powoduje również istotne skutki dla przedsiębiorcy, z którym konsument zawarł umowę. W konsekwencji dobra znajomość regulacji prawnej związanej z przysługującym konsumentowi prawem odstąpieniem od umowy, a zwłaszcza terminów, w jakich może być ono wykonane, skutków jego realizacji, kosztów zwrotu towarów oraz wyłączeń tego uprawnienia jest zasadniczym zagadnieniem nie tylko dla konsumentów, ale i dla przedsiębiorców prowadzących sklepy internetowe lub oferujących swe produkty za pomocą portali aukcyjnych.

1.     Przesłanki skorzystania przez konsumenta z prawa do odstąpienia od umowy.

Zanim jednak przejdziemy do zarysowanych problemów niezbędne jest wskazanie, przesłanek, jakie muszą zaistnieć, by konsument mógł skorzystać z prawa odstąpienia od umowy. Można wyróżnić przesłankę pozytywną w postaci dojścia do skutku umowy zawieranej na odległość oraz przesłankę negatywną rozumianą w ten sposób, że zawarta umowa nie może mieścić się w katalogu wymienionym w przepisach art. 16 ust. 1 i 2 przedmiotowej ustawy.

Przesłanka pozytywna:

Zacznijmy od przesłanki pozytywnej, czyli wymogu, by umowa była zawarta na odległość. Pojęcie to znalazło swą ustawową definicję w przepisie art. 6  ust. 1 ustawy o ochronie. Wprowadza on kilka warunków, które muszą być spełnione, by umowa mogła być uznana za zawartą na odległość w rozumieniu powyższej ustawy.

Po pierwsze taka umowa, musi zostać zawarta bez jednoczesnej obecności obu stron, po drugie przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość. Po trzecie jej stronami muszą być konsument jako kupujący/ usługobiorca oraz przedsiębiorca jako sprzedawca lub usługodawca. Ostatnim warunkiem jest, by przedsiębiorca zorganizował swą działalność tak, by zawierać umowy z konsumentami na odległość.

Przejdźmy następnie do krótkiego omówienia wymienionych przesłanek umowy zawartej na odległość.

Bez jednoczesnej obecności stron:

Należy przez to rozumieć brak fizycznej obecności stron zawierających umowę. Przy czym zasadne jest twierdzenie, że chodzi tu o brak fizycznej obecności konsumenta oraz osoby upoważnionej przez przedsiębiorcę do zawarcia umowy z konsumentem, w chwili składania oświadczeń woli o zawarciu umowy. Przy takim rozumieniu tej przesłanki nie wyłączymy spod pojęcia umowy zawartej na odległość takich umów, które dochodzą do skutku w sposób następujący: konsument przychodzi do pomieszczenia sklepu, który ma także sklep internetowy i przebywając w tym pomieszczeniu skorzysta, z oferowanego przez przedsiębiorcę dostępu do sklepu internetowego i tam zawrze z przedsiębiorcą umowę. W takiej sytuacji wprawdzie konsument i jeden z przedstawicieli przedsiębiorcy przebywali fizycznie w tym samym miejscu, jednakże nie był to ten przedstawiciel, który w imieniu przedsiębiorcy składał oświadczenie woli.

Przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość:

            Rozumie się pod tym pojęciem wszelkie techniki porozumiewania się na odległość. Przesłanka ta przy umowach zawieranych przez Internet ze sklepem internetowym jest zawsze spełniona w związku z czym nie wymaga ona w tym miejscu szerszego komentarza.

Strony umowy: konsument i przedsiębiorca.

Pod pojęciem konsumenta – zgodnie z przepisem art. 22 ¹ K.c. należy rozumieć osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. Mówiąc zatem językiem potocznym konsumentem jest każdy człowiek, który zawiera umowę zakupując towar lub usługę dla realizacji własnych potrzeb osobistych.

Legalna definicja przedsiębiorcy pojawia się w wielu ustawach, jednakże wyjaśniając to pojęcie na gruncie prawa prywatnego należy korzystać z przepisu art. 43¹ K.c. Zgodnie z jego treścią przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną (w szczególności handlowe spółki osobowe i spółki kapitałowe w organizacji), prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Kryterium przedmiotowym bycia przedsiębiorcą jest zatem prowadzenie działalności gospodarczej, czyli zasadniczo każdej aktywności gospodarczej realizowanej w sposób ciągły i zorganizowany w celu zarobkowym. Mówiąc w uproszczeniu przedsiębiorcą jest każdy, kto zarabia na produkcji towarów, handlu nimi lub świadczeniu usług jeżeli zamierza robić to przez dłuższy czas i przykładowo posiada rachunek bankowy lub biuro.

Zorganizowanie przez przedsiębiorcę swej działalności.

Ostatnią przesłanką umowy zawartej na odległość jest zorganizowanie przez przedsiębiorcę swojej działalności w taki sposób, by jej zasadą było zawieranie umów bez jednoczesnej obecności stron za pomocą środków porozumiewania się na odległość.

Przesłanki negatywne:

Trzeba zaznaczyć, że spośród umów zawieranych na odległość wyłączonych, mocą przepisu art. 16 ust. 1 ustawy o ochronie, spod zastosowania przepisów jej rozdziału 2 dla potrzeb e-commerce istotne jest jedynie wyłączenie sprzedaży z licytacji. Pod tym pojęciem należy rozumieć także umowy dochodzące do skutku za pomocą portali aukcyjnych choćby ich stronami był przedsiębiorca jako sprzedawca oraz konsument jako kupujący. Wyłączenia zawarte w przepisach art. 16 ust. 2 ustawy o ochronie nie są istotne z punktu widzenia sklepu internetowego, dlatego nie będziemy ich tutaj omawiać.

2.     Prawo odstąpienia od umowy przysługujące konsumentowi.

Po przedstawieniu przesłanek warunkujących możliwość skorzystania przez konsumenta z prawa odstąpienia od umowy przejdźmy do bliższej analizy najważniejszych aspektów związanych z tym prawem.

Na wstępie należy podkreślić, że zgodnie z przepisem art. 7 ust. 1 ustawy o ochronie konsument ma prawo odstąpienia od umowy zawartej na odległość bez podania przyczyn uzasadniających taki krok.

a.   Czym jest prawo odstąpienia od umowy.

Prawo odstąpienia od umowy jest prawem kształtującym, na podstawie którego uprawniony (konsument) może doprowadzić za pomocą jednostronnej czynności prawnej do  zakończenia istniejącego między nim a przedsiębiorcą i wynikającego z umowy stosunku prawnego z mocą wsteczną. Mówiąc prościej z chwilą wykonania przez konsumenta prawa odstąpienia umowę traktuje się tak, jakby w ogóle nie została ona zawarta. Oznacza to, że obie strony umowy nie muszą wykonywać już żadnych obowiązków, jakie były w umowie przewidziane. Jeszcze istotniejsze jest jednak, by pamiętać, że z chwilą wykonania prawa odstąpienia prawo własności sprzedanego uprzednio towaru przechodzi z powrotem na sprzedawcę, co otwiera możliwość skorzystania ze środków ochrony przysługujących właścicielowi, w sytuacji braku zwrotu towaru przez konsumenta (taki skutek został potwierdzony w orzecznictwie Sądu Najwyższego – w szczególności wyrok SN Izba Cywilna z dnia 5 lipca 2007 roku, II CSK 140/2007).

Należy podkreślić, że z chwilą wykonania prawa odstąpienia konsument i przedsiębiorca stają się stronami ustawowego stosunku zobowiązaniowego w oparciu o przepis art. 7 ust. 3 ustawy o ochronie. Na jego podstawie konsument i przedsiębiorca są zobowiązani do zwrotu otrzymanych w wykonaniu umowy świadczeń, co oznacza, że konsument będzie musiał zwrócić otrzymany towar, a sprzedawca oddać konsumentowi zapłaconą cenę. Przy czym zgodnie z przepisem art. 7 ust. 3 zd. 3 ustawy o ochronie zwrot wzajemnych świadczeń stron powinien nastąpić w ciągu czternastu dni.

Istotne jest także, zwłaszcza dla przedsiębiorców, by mieć świadomość, że w oparciu o przepis art. 7 ust. 3 zd. 4 ustawy o ochronie mają oni obowiązek zwrócić konsumentowi uiszczoną na poczet ceny kwotę wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia dokonania przedpłat, czyli dnia wpływu tych pieniędzy na ich rachunek bankowy (co wynika z przyjętej w praktyce wykładni przepisu art. 454 § 1 zd.2 K.c.).

b.   Jak zrealizować prawo do odstąpienia od umowy?

Prawo do odstąpienia od umowy wykonuje się poprzez złożenie przedsiębiorcy na piśmie oświadczenia o odstąpieniu od umowy. Należy w nim sprecyzować, od jakiej umowy się odstępuje poprzez podanie jej stron oraz przykładowo jej numeru. Takie oświadczenie można bądź osobiście złożyć u przedsiębiorcy, bądź wysłać do niego pocztą przy czym zalecane jest skorzystanie z listu poleconego. Tak złożone oświadczenie o odstąpieniu od umowy będzie skuteczne, o ile zachowany zostanie termin do jego złożenia. Należy zdecydowanie podkreślić, że zgodnie z przepisem art. 7 ust. 2 ustawy o ochronie nie można w umowie z konsumentem zastrzec, że może on od umowy odstąpić po uprzednim uiszczeniu odstępnego. Jeżeli w umowie takie zastrzeżenie się pojawiło to musi ono zostać ocenione jako nieważne i niewiążące konsumenta.

Przyjrzyjmy się następnie terminom, w jakim konsument może odstąpić od umowy zawartej na odległość.

c.   Termin na skorzystanie z prawa do odstąpienia od umowy?

Możliwość skorzystania przez konsumenta z prawa odstąpienia od umowy zawartej na odległość bez konieczności podania przyczyn takiego kroku została mocą przepisów art. 10 ustawy o ochronie czasowo ograniczona. Termin na jego wykonanie wynosi zasadniczo dziesięć dni od dnia otrzymania przez konsumenta towaru. Wyjątkiem jest tutaj umowa o świadczenie usług, gdy dziesięciodniowy termin zaczynamy liczyć od dnia zawarcia umowy. Przy czym termin ten będzie zachowany, jeżeli w czasie jego biegu konsument wyśle oświadczenie o odstąpieniu od umowy do przedsiębiorcy.

Jeżeli przedsiębiorca nie potwierdził konsumentowi na piśmie informacji, które wskazane zostały w przepisie art. 9 ust. 1 ustawy o ochronie, wówczas spotyka się ze swoistą sankcją wynikającą z przepisu art. 10 ust. 2 ustawy o ochronie, polegającą na tym, że termin na odstąpienie od umowy przedłuża się do trzech miesięcy od dnia wydania towaru lub, gdy umowa dotyczyła świadczenia usług, od dnia jej zawarcia. Istotne jest jednak, że jeżeli przedsiębiorca w którymś momencie trwania tego terminu prześle konsumentowi potwierdzenie tych informacji to pozostaje mu dziesięć dni od dnia otrzymania tego potwierdzenia, by odstąpić od takiej umowy.

d.   Prawo odstąpienia od umowy na wypadek spełnienia przez przedsiębiorcę świadczenia zastępczego.

Należy pamiętać, że poza omówionym powyżej prawem odstąpienia od umowy bez podania przyczyn, ustawa o ochronie mocą przepisu art. 12 ust. 3 wprowadziła szczególną jego formę. Znajdzie ona zastosowanie, gdy przedsiębiorca z powodu choćby przejściowej niemożliwości nie może spełnić świadczenia o właściwościach zamówionych przez konsumenta. Wówczas przedsiębiorca, o ile zastrzegł sobie taką możliwość w umowie, ma prawo spełnić świadczenie zamienne w postaci towaru tej samej jakości, przeznaczenia i za tą samą cenę co towar zamówiony przez konsumenta. Wtedy przedsiębiorca jest zobowiązany dołączyć do dostarczanego towaru, pismo z informacją, że konsument może odmówić jego przyjęcia i odstąpić od umowy. Wtedy to od konsumenta zależy, czy taki towar przyjmie, czy też go odeśle przedsiębiorcy wraz z oświadczeniem o odstąpieniu, czyli skorzysta z prawa do odstąpienia. Termin na wykonanie tego prawa jest analogiczny, co ogólnego prawa odstąpienia.

Na koniec wskażmy, że jeżeli przedsiębiorca w umowie z konsumentem nie zawarł zastrzeżenia, że może ją wykonać poprzez przysłanie innego równowartościowego towaru, to jeżeli w ciągu trzydziestu dni nie spełni tego świadczenia to powinien o tym zawiadomić konsumenta i oddać mu wszelkie otrzymane przez niego sumy pieniężne.

e. Kto ponosi koszty związane ze zwrotem towaru, po odstąpieniu od umowy?

Niezwykle istotnym zagadnieniem, które budzi pewne rozbieżności w ocenie przedstawicieli zarówno nauki, jak i praktyki prawa jest pytanie, kto ponosi koszty zwrotu towaru przez konsumenta po wykonaniu przez niego prawa odstąpienia od umowy. Przedmiotowe zagadnienie omówimy osobno dla każdego z dwóch wskazanych powyżej przypadków, gdy odstąpienie od umowy jest możliwe.

            aa.

Zacznijmy od sytuacji, gdy konsument skorzystał z prawa do odstąpienia od umowy, w związku z przesłaniem mu przez przedsiębiorcę świadczenia zastępczego. Wówczas na mocy przepisu art. 12 ust. 4 ustawy o ochronie koszty zwrotu towaru przez konsumenta ponosi przedsiębiorca.

          bb.

Przy drugiej, nieporównywalnie istotniejszej dla praktyki, sytuacji gdy konsumentowi przysługuje prawo odstąpienia od umowy, zagadnienie związane z tym, kto ponosi koszty zwrotu towaru przez konsumenta nie zostało wprost uregulowane w ustawie. W nauce prawa rysują się dwa stanowiska w przedmiocie tego problemu.

Zgodnie z pierwszym z nich w oparciu o tekst preambuły dyrektywy będącej pierwowzorem omawianych przepisów oraz opierając się na ich wykładni celowościowej przyjmuje się, że to przedsiębiorca ma obowiązek uiszczenia tych kosztów. Wskazuje się mianowicie, że przepisy te mają na celu ochronę konsumenta, w związku z czym jedynie takie stanowisko zapewnia konsumentowi realną ochronę jego interesów. Argumentuje się także, że to przedsiębiorca organizując swą działalność gospodarczą w sposób oparty na zawieraniu umów na odległość ponosi ryzyko tego kroku, w tym ryzyko finansowe korzystania przez konsumentów z przysługującego im prawa odstąpienia.

Drugie zapatrywanie opiera się przede wszystkim na wnioskowaniu a contrario z przepisu art. 12 ust. 4 ustawy o ochronie. Skoro w przypadku tam uregulowanym ustawodawca wyraźnie wskazał, że koszty zwrotu towaru ponosi przedsiębiorca, to stosując zasadę będącą podstawową przy interpretacji przepisów, a mianowicie, że ustawodawca jest racjonalny należy przyjąć, że skoro w przypadku ogólnego prawa odstąpienia nie zaznaczył, że to przedsiębiorca ponosi koszty zwrotu towarów to w takim razie koszty wykonania przez konsumenta jego świadczenia polegającego na zwrocie towaru obciążają właśnie jego. Dodatkowo można także powołać argument, że prawo odstąpienia wynikające z przepisów ustawy o ochronie ma raczej chronić konsumenta przed konsekwencjami pochopności jego decyzji przy dokonywaniu zakupów w warunkach „domowych”. W oparciu o to prawo konsument nie odstępuje bowiem od umowy z uwagi na niezgodność towaru z umową- choć oczywiście taka sytuacja też może nastąpić- lecz ze względu na zmianę swojej decyzji. W przypadku niezgodności towaru z umową przysługiwać mu będą bowiem inne uprawnienia przewidziane ustawą z dnia 27 lipca 2002 roku o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego. W związku z tym można na tej podstawie wysnuć argument, że skoro dyrektywy europejskie często starają się chronić konsumenta przy jednoczesnym wyważeniu interesów przedsiębiorcy to tak jest i w tym przypadku. Zwolennicy tego zapatrywania starają się opierać także na przepisie Art. 6 dyrektywy 97/7/WE wskazując, że to postanowienie zakazuje nakładania na konsumentów żadnych ciężarów finansowych z wyjątkiem bezpośrednich kosztów zwrotu towaru. W związku z czym to konsument ponosi koszty zwrotu towaru.

W zarysowanym sporze należy przyłączyć się do pierwszego z powyższych poglądów. Jednakże argumentem, w mojej ocenie, decydującym staną się przepisy Kodeksu cywilnego. Powyżej zaznaczyliśmy, że z chwilą wykonania prawa odstąpienia powstaje między konsumentem a przedsiębiorcą zobowiązanie ustawowe, na mocy którego strony mają obowiązek dokonania wzajemnego zwrotu świadczeń. Oznacza to, że do oceny sposobu wykonania tych świadczeń, a zatem także rozstrzygnięcia kto ponosi koszty tego zwrotu zastosować należy przepisy Kodeksu cywilnego regulujące wykonanie zobowiązań (czyli art. 450 i nast.). Najistotniejsze znaczenie będzie miał tutaj przepis art. 454 § 1 zd. 1 K.c., zgodnie z którym miejscem wykonania świadczenia niepieniężnego (a takim jest zwrot towaru) jest miejsce zamieszkania dłużnika, czyli konsumenta. W konsekwencji konsument by wykonać swoje zobowiązanie do zwrotu towaru musi jedynie oświadczyć przedsiębiorcy, że towar jest do odbioru w jego mieszkaniu. W związku z tym w rzeczywistości to przedsiębiorca będzie musiał ponieść koszty transportu towaru, bo to on musi ten towar odebrać, a nie konsument mu go odesłać. Natomiast jeżeli to konsument wyśle towar na swój koszt, to będzie on miał roszczenie o zwrot poniesionych kosztów wysyłki towaru, które możne wyprowadzić z innych przepisów kodeksu cywilnego, a dokładnie z art. 752 i nast. regulujących instytucję prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia. Zdecydowanie należy odrzucić argumentację, opozycyjnego stanowiska, opartą na treści przepisu art. 6 dyrektywy. Trzeba bowiem pamiętać, że dyrektywa ta wprowadza jedynie minimalny poziom ochrony konsumenta, co pozwala krajowym ustawodawcom pójść dalej- co zrobił w zakresie kosztów zwrotu towaru także polski ustawodawca. Należy także pamiętać, że powyższe postanowienie dyrektywy nie może być podstawą formułowania roszczeń przedsiębiorców wobec konsumenta. Dyrektywy bowiem nie wywierają bezpośredniego skutku w prawie krajowym, lecz muszą być implementowane do prawa krajowego. Polska implementacja, jak wykazano powyżej koszty zwrotu towaru nakłada na przedsiębiorcę, a nie konsumenta.

Zaznaczmy jednocześnie, że nie odbierając towaru od konsumenta przedsiębiorca popada w tak zwaną zwłokę wierzyciela, której konsekwencje regulują odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego.

W kontekście zwrotu towar przez konsumenta należy zaznaczyć, że przedsiębiorca po otrzymaniu zwrotu towaru ma obowiązek poświadczyć ten fakt konsumentowi na piśmie.

Na marginesie podkreślmy, że koszty przelewu pieniędzy na rachunek bankowy konsumenta ponieść będzie musiał przedsiębiorca. Jest to bowiem świadczenie pieniężne, które zgodnie z przepisem art. 454 § 1 zd. 2 K.c. wykonuje się w miejscu zamieszkania wierzyciela (konsumenta), co zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego w przypadku korzystania z instytucji przelewu należy rozumieć jako miejsce siedziby oddziału banku prowadzącego rachunek bankowy wierzyciela, czyli konsumenta.

f.   W jakich sytuacjach prawo odstąpienia od umowy nie przysługuje konsumentowi?

Prawo odstąpienia od umowy nie przysługuje konsumentowi, pomimo zawarcia umowy na odległość, w sytuacjach gdy ich przedmiotem są: świadczenia usług rozpoczęte, za zgodą konsumenta, przed upływem terminu, do skorzystania z prawa odstąpienia od umowy, nagrania audialne i wizualne oraz zapisane na nośnikach programy komputerowe po usunięciu przez konsumenta ich oryginalnego opakowania, świadczenia, za które cena lub wynagrodzenie zależy wyłącznie od ruchu cen na rynku finansowym, świadczenia o właściwościach określonych przez konsumenta w złożonym przez niego zamówieniu lub ściśle związanych z jego osobą, świadczenia, które z uwagi na ich charakter nie mogą zostać zwrócone lub których przedmiot ulega szybkiemu zepsuciu, dostarczanie prasy, usługi w zakresie gier i zakładów wzajemnych.

Można powiedzieć, że przepis ten ma za zadanie chronić interesy przedsiębiorcy, wyłączając zastosowanie prawa odstąpienia od umowy tam, gdzie mogłoby ono prowadzić po jego stronie do największych strat.

Na koniec niniejszego podpunktu podkreślmy, że przedsiębiorca w umowie z konsumentem może rozszerzyć zastosowanie prawa odstąpienia także na powyżej wymienione umowy. Warto także pamiętać, że na mocy przepisu art. 17 ustawy o ochronie przedsiębiorca nie może poprzez odpowiednie zapisy w umowie skutecznie ograniczyć praw konsumenta wynikających z ustawy o ochronie, a zatem także prawa odstąpienia. Jeżeli takie zapisy pojawiłyby się w umowie to będą one nieważne.

3.     Czy do sprzedaży w ramach aukcji internetowej stosuje się przepisy o sprzedaży na odległość- czy można odstąpić od tak zawartej umowy.

Przepisów dotyczących sprzedaży na odległość nie stosuje się do sprzedaży na licytacjach. Pod którym to pojęciem należy rozumieć także aukcje internetowe. W konsekwencji konsumentowi kupującemu od przedsiębiorcy towar na aukcji internetowej nie będą przysługiwać żadne uprawnienia wynikające z faktu zawarcia umowy na odległość.

W związku z tym konsument nie będzie także mógł odstąpić od tak zawartej umowy.

Wyjątkiem jest tutaj umowa zawarta po skorzystaniu przez konsumenta z opcji „kup teraz”. W takiej sytuacji umowa nie zostaje zawarta na aukcji internetowej, lecz w zwykłym trybie ofertowym. Dlatego nie będą wówczas wyłączone przepisy dotyczące sprzedaży na odległość i konsument będzie mógł skorzystać z prawa odstąpienia. Pamiętajmy jednak, że przepisy te będą mogły zostać zastosowane tylko wtedy, gdy zawarta umowa będzie spełniała omówione przez nas przesłanki umowy zawartej na odległość.

4.     Zakończenie.

Powyższe, syntetyczne ujęcie, problematyki odstąpienia przez konsumenta od umowy zawartej ze sklepem internetowym lub portalem aukcyjnym pokazuje, że nie wszystkie zagadnienia z nim związane są w praktyce jednoznacznie rozstrzygnięte. Zwłaszcza problematyka związana z kosztami zwrotu towaru po wykonaniu prawa odstąpienia od umowy. Wydaje się jednak, że zastosowanie w tym zakresie ogólnych przepisów prawa cywilnego doprowadza do odpowiedniego, i zgodnego z celami dyrektywy, rozwiązania.